مقالات مشاوره و راهنمایی

روان شناسي اجتماعي  

دکتر يوسف کريمي – انتشارات دانشگاه پيام نور

 گفتار اول:

تاريخچه و روشهاي تحقيق در روان شناسي اجتماعي تعريف

 روان شناسي اجتماعي چيست؟

تعريف اتو کلاين برگ از روانشناسي اجتماعي ؟علم مطالعه رفتار فرد در وضع گروهي

تعريف آلپورت از روانشناسي اجتماعي :

  افکار با جزئي استثنائات، روان شناسي اجتماعي رشته خود را کوششي مي دانند براي فهم و تبيين اين مطالب که احساسات يا رفتار افراد چگونه تحت تاثير حضور واقعي، تصوري يا تلويحي ديگران قرار مي گيرد

 ارائه تعريفي ديگر:

      روان شناسي اجتماعي به عنوان علم مطالعه رفتار متقابل بين انسانها يا علم مطالعه تعامل انسانها شناخته مي شود.

 

تفاوت روان شناسي اجتماعي با جامعه شناسي:

     نــظر جامعــه شناس به عوامل اجتماعي رفتار گروهي معطوف است.

      روان شناسي اجتماعي به اثرات گروه بر روي فرد توجه خاص دارد.

 

 تفاوت روان شناسي اجتماعي با قوم شناسي:

     روان شناسي اجتماعي علمي تر از قوم شناسي است چرا که در آن از روش علمي و تحقيقات کنترل شده   آزمايشگاهي بيشتر استفاده مي شود.

      قوم شناسي عمدتاً جنبه توصيفي دارد.

 تفاوت روان شناسي اجتماعي با روان شناسي عمومي:

      متخصصان روان شناسي اجتماعي به اجتماعي ترين پديده ها و رفتارها  مي پردازند.

      متخصصان روان شناسي عمومي به پديده هايي توجه دارند که کمتر از پديده هاي ديگر، اجتماعي هستند.

 روشهاي تحقيق (روان شناسي اجتماعي (

ويژگي هاي روش علمي:

1- طرح يک سوال جهت بيان مسئله مورد نظر

2- تدوين فرضيه به صورت بيان جمله اثباتي

3- جمع آوري اطلاعات

4- تجزيه و تحليل اطلاعات

5- نتيجه گيري

 ويژگيهاي روش علمي  

جبرگرايي  ، رويکرد تجربي  ،تعريف عملياتي  ،عينيت

 هدفهاي روش علمي 

کشف روابط ،بين پديده ها  ،کنترل رويدادها  ،تبيين پديده هاو روابط  ، پيش بيني ،روايدادها

 انواع روش تحقيق 

آزمايش طبيعي ، تحقيق آرشيوي  ،تحقيق زمينه يابي  ،تحقيق آزمايشگاهي  ،آزمايش ميداني  ،تحقيق ميداني

 الف - تحقيق آرشيوي: 

• جمع آوري اطلاعات با استفاده از آرشيوها و بايگاني ها
• تجزيه و تحليل اطلاعات در زمينه هاي مربوط به گذشته

 مزايا و معايب تحقيق آرشيوي: 

مزايا:

• غير عکس العملي بودن
• عطف به ماسبق بودن
• امکان تحقيق رويدادها در طي دوره هاي مختلف
• معايب:

• عدم دسترسي به منابع موجود
• پرخرج و دشوار بودن تحليل داده ها
• لزوم دقت در نمونه گيري مناسب از اطلاعات
• وجود اطالعات ضد و نقيض در يک مورد
• ب- تحقيق زمينه يابي: مبتني است بر نظر خواهي از افراد و گروهها در زمينه هاي گوناگون

                  شفاهي    مصاحبه

شامل پرسيدن                    کتبي    پرسشنامه

 

مزايا و معايب تحقيق زمينه يابي :

مزايا:

• به دست آوردن اطلاعات دقيق درباره يک جمعيت
• امکان پيش بيني هاي دقيق در مورد نتايج رويدادها
• معايب :

• خطاي حاصل از نمونه گيري
• نياز به پرسنل کارآزموده و ماهر
• عکس العملي بودن
• پ- تحقيق ميداني: 

• زندگي موقتي محقق در موقعيت مورد تحقيق و مشاهده طبيعي موضوع مورد نظر و نيز استفاده از ابزارهاي ديگر مثل پرسشنامه
• عميق تر از تحقيق زمينه يابي است
• مزايا و معايب تحقيق ميداني:
• مزايا:

• قابليت تعميم داده هاي بدست آمده به دليل کسب از محيط طبيعي
• امکان استخراج فرضيه ها و آزمايش آنها
• معايب:

• احتمال رسيدن به رابطه علت و معلولي بين پديده ها قطعي نيست
• حضور محقق در جامعه ممکن است در روند طبيعي زندگي آن جامعه اختلال يا تغييري ايجاد کند.
• پرخرج بودن
• ت – آزمايش طبيعي:

• بررسي و مطالعه يک رويداد طبيعي و متغيرهاي مربوط به اين قبيل رويدادها.
• دستکاري متغير در اختيار آزمايشگر نيست.

 مزايا و معايب آزمايش طبيعي:

مزايا:

• مانند تحقيق آزمايشگاهي، در اين روش نيز رابطه علت و معلولي به دست مي آيد.
• نتايج بدست آمده قابليت تعميم فراواني به محيطهاي طبيعي دارد.
• وجود متغيرهاي قوي است که تاثيرات قوي بر آزمودنيها دارد و امکان ايجاد آن در محيط آزمايشگاه ميسر نيست.

 معايب:

• به دليل ناگهاني بودن وقوع رويدادهاي طبيعي سرعت عمل محقق بسيار ضروري است.
• دخالت محقق در صحنه حادثه ممکن است موجب مخدوش شدن نتايج شود.
• ث – آزمايش ميداني:

• طرح تحقيق و متغيرها توسط آزمايشگر تعيين و اجرا مي شود.
• زمينه انجام تحقيق، يک زمينه واقعي است
• مزايا و معايب آزمايش ميداني :

مزايا:

• به علت واقعي بودن محيط آزمايش رابطه علت و معلولي به دست مي آيد.
• به علت واقعي بودن محيـط آزمايش قدرت تعميم يافته ها به موقعيت هاي مشابه زياد است
• سنجش فرضيه در آن امکان پذير است
• معايب:

• نياز به کسب اجازه از موسسات مورد تحقيق
• کليه ي پيش بيني هاي لازم درباره اثرات متغيرها بايد بررسي شود
• دشوار بودن کنترل متغيرهاي جانبي
• به دليل لزوم نگهداشتن اهداف واقعي آزمايش ممکن است سوء ظن يا مشکلاتي در آزمودنيها ايجاد شود

 ج - تحقيق آزمايشگاهي

• اعمال حداکثر کنترل بر متغيرها
• توانايي دستکاري متغيرها
• انتخاب يک گروه يا گروههاي آزمايشي و گواه و نيز متغيرهاي مستقل و وابسته

 مزايا و معايب تحقيق آزمايشگاهي:

مزايا:

• نتايج بدست آمده مي تواند صحت فرضيه آزمايشي آزمايشگران را ثابت کند
• بررسي اثر متغيرهاي منفرد شده
• به دست آوردن رابطه علت و معلولي
• امکان آزمون فرضيه هاي مختلف
• در صورت نمونه گيري دقيق و دقت در موقعيت آزمايشي قابليت تعميم نتايج تا حدودي بالا مي رود.
• معايب:
• مصنوعي بودن محيط آزمايشگاه در مقايسه با موقعيت هاي واقعي

• اصول اخلاقي مانع از ايجاد شرايط ناراحت کننده جسمي و رواني براي انسان است
• مستلزم مهارت ، دانش ، دقت و تجربه فراوان است
• ممکن است پرخرج و گران باشد 

 

گفتار دوم

نظريه ها در روان شناسي اجتماعي  

مفروضات:

• بهترين روش درک رفتار اجتماعي مطالعه ارتباطهاي بين محرک ها و پاسخ ها است.
• محرک عامل بيروني يا دروني است که تغييري در رفتار شخص ايجاد مي کنند.
• تغيير ايجاد شده در رفتار شخص پاسخ نام دارد.
• نيرومندي پيوند بين محرک - پاسخ بستگي به ميزان تقويتي دارد که به دنبال پاسخ مي آيد.

 عوامل مورد تاکيد نظريه پردازان محرک - پاسخي

      در چارچوب نظريه هاي محرک - پاسخي، نظريه پردازان در تبيين رفتارهاي اجتماعـي تاکيـدهاي خـاص بـر روي عـوامل ويژه داشته اند.

اين عوامل عبارتند از:

                  - تقليد

                  - تقويت

                  - تقويت جانشيني

                  - تبادل اجتماعي

 

کاربرد نظريه محرک – پاسخ درتبيين ماجراي راسپوتين

• هر حمله هموفيلي آلکسي کوچک يک محرک بود
• پاسخ همراه بودن راسپوتيـن با کـودک موجب قطع حمله بيماري مي شد.
• فراخواندن راسپوتين تقويت مي شد.
• پيروي از توصيه هاي راسپوتين در زمينه هاي ديگر توسط خانواده سلطنتي بر اساس مفهوم تعميم محرک صورت مي گرفت
• دوام تعامل راسپوتين و تزارينا بر طبق مفروضه تبادل اجتماعي بود

 

ب - نظريه هاي شناختي

(گشتالت)

گشتالت: واژه هاي آلماني به معني شکل ، هيات يا الگو است.  

مفروضات:

• کل چيزي بيش از مجموعه اجزاء خود است

•  
• رفتار حالتي يکپارچه دارد و هدفدار است.
• فرآيندهاي ادراکي مرکزي (در سيستم عصبي و مغز) در يادگيري نقش کليدي دارند.
• مغز احساس و ادراک ما را به شکل يک ساخت شناختي سازمان مي دهد.
• اثر هاله اي
• نظريه اسناد   نظريه تعادل

 

کاربرد نظريه گشتالت براي تبيين مورد راسپوتين 

1) استفاده از اصول «نيکو پرازندن» و «ترميم» براي پذيرش نظرات راسپوتين توسط تزارنيا

2) استفاده از نظريه «ناهماهنگي شناختي»

3) استفاده از نظريه «تعادل» يا نظريه «اسناد»

 ج) نظريه ميداني )

)کورت لوين(

فرض بنيادي: 

B=f(p,E) 

محيط

(Enviornment) 

شخص

(Person) 

تابعي است از 

رفتار     (Behavior)

 

رفتار خود 

خصوصيات دروني 

موقعيت اجتماعي که در آن لحظه در آن قرار دارد 

توارث ، توانائيها  ،شخصيت  ، وضع سلامت و غيره  ، حضور يا عدم حضور ديگران  ،ميزان ممانعت از رسيدن خود به هدف

نگرش جامعه نسبت به رفتار خود

 فرض دوم:      رفتار خود در يک ميدان وقوع پيدا مي کند که اين ميدان رفتارهاي ديگر خود و جنبه هاي ديگر محيط را شامل مي شود.  

فضاي زندگي   ، اينجا و اکنون   ، نظام کنش ، بنيادي ترين اصطلاح نظريه ميداني 

اصطلاحات مهم

 کاربرد نظريه ميداني براي تبيين مورد راسپوتين: 

1) تبيين بر اساس ترسيم فضاي زندگي تزارينا حاوي اين عوامل بود:

الف) يک نظام تنش بر طرف نشده که او را به سوي تحويل دادن يک وارث ذکور سالم هدايت مي کرد.

ب ) سد شدن راه رسيدن به اين هدف به وسيله بيماري آلکسي

ج) نيروهاي وارده بر الکساندرا براي حرکت دادن او در جهت هدف خود

 2)استفاده از مفهوم تعارض ها 

رويکرد- رويکرد  ، رويگردان – رويگردان   ،رويکرد – رويگردان  ، تعارض ها

 

د) نظريه روانکاوي

«زيگموند فرويد» 

توجه به ساختار و چگونگي رشد شخصيت  

مرحله دهاني  ، مرحله مقصدي  ، مرحله آلتي  ، مرحله جنسي  ، مراحل رشد

 ساختار شخصيت از نظر فرويد:   نهاد  ،خود  ، فراخود 

استفاده از مکانسيم دفاعي

 کاربرد نظريه روانکاوي براي تبيين مورد راسپوتين  

1) بررسي مراحل رشد الکساندرا

 

2)توجه به شخصيت الکساندرا

• شخصيت اقتدار طلب
• خود ضعيف و فراخود قوي
• استفاده از مکانيسم فرافکني

 

ه)نظريه نقش  

تعريف نقش:قش عبارت است از مجموعه اي از رفتارها که براي فرد با يک موقعيت خاص و در يک زمينه اجتماعي خاص مناسب باشد. مفاهيم نظريه نقش:

• انتظارات نقش
• تعارض نقش

 کاربرد نظريه نقش براي تبيين مورد راسپوتين

1) تبيين بر اساس انتظارات نقشي راسپوتين و الکساندرا از يکديگر

2) تضاد رفتار با انتظارات نقشي در مورد راسپوتين  

تعارض بين نقشي  

تعارض درون نقشي

 گفتار سوم

رفتار در گروهها  

تعريف گروه:

      گروه عبارت است از دو فرد يا بيشتر که با هم تعامل دارند به نحوي که هر يک مي تواند در ديگري يا ديگران تاثير گذاشته و از آنان متاثر شود. شاوه (1981(

 تعريف دوم از گروه:

      گروه عبارت است از تعامل بين افراد، داشتن درک و تصور از ديگر اعضا، ايجاد پيوندهاي عاطفي و وابستگي متقابل يا نقش هاي متقابل. (دولاماتر 1974)

 تعريف واژه انبوهه :   مجموعه اي از افراد که با يکديگر در تعامل نيستند.  مثال:   تماشاچيان يک فيلم

 

تاثير اجتماعي:تاثير و نفوذ تماشاچيان به چند عامل بستگي دارد. 

تعداد  ، تعداد افراد تماشاچيان  ،نزديکي ، بلاواسطه بودن تماشاچيان  ، نيرومندي ، پايگاه اجتماعي تماشاچيان  ،مدل لانانه

هدف 

منابع 

الگوي انگيزشي اثر يک گروه تماشاچي بستگي به تعداد منابع (تعداد دايره ها)، نيرومندي آنها (اندازه دايره ها) و فاصله آنها از فرد عمل کننده (طول پيکانها دارد)

آسان سازي اجتماعي:      اصطلاحي از فلويد آلپورت (1920) بهتر شدن عملکرد فرد به علت حضور افراد ديگر (حضور صرف و نه تعامل بين فرد و تماشاچيان( 

بازداري اجتماعي:     کاهش در عملکرد فرد به علت حضور افراد ديگر

 الگوي انگيزشي در آسان سازي اجتماعي

از زايونک (1965) ، تمايل بيشتر به ، عرضه پاسخ مسلط ، تهيج  ، حضور تماشاچيان  ،آيا رفتار مورد نظر تماشاچيان

همان رفتار مسلط است؟ بله خير 

افزايش عملکرد 

کاهش عملکرد

 ويژگي هاي گروه 

اندازه  ، افراد شخصيت ،جنسيت ،قوميت نژاد ،تواناييهاي اعضا 

1-ترکيب گروه

2- ساختار گروه 

کانالهاي ارتباطي  ، نظامهاي طبقاتي  ،رهبري گروه

 

3) پويايي گروه  

نحوه نفوذ تاثير،اعضاء بر يکديگر ، پيوندهاي عاطفي 

4) عملکرد گروه  

ميزان خوب يا بد عمل کردن گروه براي دستيابي به هدف

 

نمونه هايي از شبکه هاي ارتباطي (نقطه ها نماينده موقعيت افراد در شبکه خطوط نماينده کانالهاي مجاز براي ارتباط )  

هم پيوند ،دايره  ،Yشکل ،چرخ  ،زنجير

 گروههاي ويژه  

آموزش حساسيت  

آموزش روابط انساني 

گروههاي رويارويي 

T گروه

 

گروه T

)بنپانگذار کورت لوين)

هدف:     هر شخص نسبت به خود بينش پيدا کند، پيامدهاي رفتار خود را ببيند و قضاوت ديگران را درباره خودش بداند

 نظر «شاو» (1981) درباره گروههاي (T 

شاو پيامد شرکت در گروههاي T را چهار مورد مي داند:

1- کاسته شدن اختلاف بين «خود آرماني» و «خود تصوري» و دستيابي به واقعيت

2- تغيير در احساسات و رفتار افراد

3- تغيير در رفتار افراد

4- تحت بعضي شرايط ، ايجاد اختلالات رواني شديد در افراد

 

گفتار چهارم

نفوذ اجتماعي و کنترل  

هدف آموزش كلي:

    آشنايي با جنبه هاي گوناگون پديده نفوذ اجتماعي و کنترل.

 

 

تعريف نفوذ اجتماعي

      نفوذ اجتماعي کوششي است عمدي از سوي يک فرد يا يک گروه براي ايجاد تغيير در عقايد يا رفتار ما.

مثل:

• تغيير نگرش
• کاربرد استراتژيهاي قدرت
• دستورات مستقيم
• تقاضا کردن

تعريف همنوايي

• تسليم شدن به فشارهاي گروهي وقتي که تقاضاي مستقيمي از سوي گروه در مورد همرنگ شدن فرد با گروه انجام نگرفته باشد، (دوو و رايتس من 1984
• همنوايي عبارت است از احساس فشار واقعي يا خيالي از سوي گروه به وسيله فرد که در نتيجه سبب تغييري در رفتار او گردد آرونسون 1999

 عوامل موقعيتي موثر بر ميزان همنوايي

• حجم گروه
• ميزان تلقي گروه از افراد به عنوان واحدهاي مجزا

 رفتارهاي مغاير با همنوايي

1_ استقلال راي

2_ناهمنوايي يا ضد همنوايي

 تعريف کنترل:کنترل را مي توان اعمال قدرت، هدايت يا بازداري اعمال و رفتار ديگران يا خود تعريف کرد.  

ساير موارد مربوط به کنترل:

• توهم کنترل
• پيامدهاي اعتقاد به داشتن کنترل

 تفاوت هاي فردي در درک کنترل: 

مرکز يا مکان کنترل  ، دروني   ،بيروني  

• واکنش در برابر از دست دادن کنترل:

      نظريه عکس العمل

 درماندگي آموخته شده

مارتين سيلگمن (1974 )

تعريف:درماندگي آموخته شده عبارتست از:

اعتقاد به اينکه نتايج به دست آمده از سوي فرد، مستقل از اعمال انجام شده به وسيله او هستند.

 تحقيقات سيلگمن: سيلگمن پس از آزمايش روي حيوانات به اين نتيجه رسيد که سه نوع کمبود يا نقص از تجربه کردن بازده هاي غير قابل کنترل ناشي مي شود:

1- نقص انگيزش

2- نقص شناختي

3-نقص عاطفي

 عکس العمل و درماندگي آموخته شده  

انتظار کنترل  ،عکس العمل ،انتظار عدم کنترل  ،درماندگي آموخته شده ،عکس العمل ،درماندگي آموخته  ،تجربه نسبت به از دست دادن کنترل  ،انگيزه براي اعمال کنترل

 گفتار پنجم

رهبري و مديريت  

تعريف رهبري

     فرآيندي از نفوذ بين يک رهبر و عده اي پيروان او براي رسيدن به هدفهاي گروهي ، سازماني يا اجتماعي. 

جستجو براي يافتن خصيصه هاي رهبري

• رويکرد تک خصيصه اي
• رويکرد خوشه هاي رفتاري

 

نظريه بزرگمرد در رهبري (توماس کارلايل(

• رويکردهاي مهم ملي يا جهاني تحت تاثير افرادي برجسته است که سازنده آن رويدادهاي هستند.
• مردان بزرگ هستند که تاريخ را مي سازند.

 

نظريه «جبر اجتماعي و روح زمان» در رهبري  

• نيروهاي اجتماعي ، جنبشهاي اجتماعي و تغيير ارزشهاي اجتماعي به عنوان تعيين کننده رويدادهاي تاريخي شمرده مي شوند.

 عوامل اصلي رهبري يا خوشه هاي رفتاري:

(تحقيقات چالپين و واينر 1952)  

1- ملاحظه يا توجه: توجيه کننده نيمي از رفتار رهبري

2- ابتکار سازمان دهي: توجيه کننده يک سوم رفتار رهبري  

سنجش بر اساس «پرسشنامه توصيف رفتار رهبران»

 نمرات بين اعتبار به دست آمده توسط گروههاي آموزشي و نمرات ملاحظه و ابتکار سازماندهي روساي گروهها 

گروههاي آموزشي زير ميانه شهرت

گروههاي آموزشي بالاي ميانه شهرت  

10 

8

6 

4

2 

نمرات کمتر از 41 از توجه و کمتر از 36 از ابتکار 

نمره 41 يا بالاتر از توجه و 36 يا بالاتر از ابتکار 

تعداد مديران گروهها

 نظريه اقتضايي فيدلر در رهبري  

شخصيت رهبر (سبک رهبري(

عوامل موقعيتي  

روابط رهبر - عضو  

ساختار تکليف 

قدرت مقام رهبري

 

شخصيت رهبر    سبک رهبري  

تجلي پيدا مي کند 

نمره پايين  

نمره بالا 

مديران تکليف محور 

مديران رابطه - محور 

سنجيده مي شود 

سبک رهبري    مقياس LPC  

مقياس LPC

ميزان احترام يا دوست داشتن «همکار داراي کمترين ترجيح

 

الگوي شرايط رهبري و عملکرد گروه  

ضعيف 

ضعيف 

ضعيف 

ضعيف 

خوب  

خوب  

خوب  

خوب  

روابط رهبر - عضو  

8           7 

6         5         4 

3         2         1 

LPC پائين  

LPC بالا  

LPC پائين  

بدون ساختار 

داراي ساختار 

بدون ساختار  

داراي ساختار 

ساختار تکليف 

ضعيف 

قوي  

ضعيف 

قوي 

ضعيف 

قوي  

ضعيف 

قوي  

قدرت مقام رهبري

 

مديران و تغيير      

تحقيق در دانشگاه يوتاه با کارآموزان ارتش قبل و بعد از دوره آموزشي رمز نويسي و کشف رمز  

قبل و بعد از دوره  

روابط رهبر – عضو : ضعيف  

قدرت مقام رهبري : ضعيف 

در نتيجه آموزش         ساختار تکليف از ضعيف به قوي       تغيير اثر بخشي رهبران

 انجام تکاليف به وسيله رهبران  LPC بالا و پايين  

LPC  پايين  

LPC بالا   

آموزش ديده  

آموزش نديده  

9

8

7

6

0 

(ميانگين نمره هاي کشف شده) عملکرد

 

گفتار ششم

اطاعت و فرمانبرداري  

 آزمايش ميلگرام (1963) درباره اطاعت کورکورانه

(دادن شوک به قرباني)  

نتايج آزمايش:

1-هيچيک از آزمودنيها قبل از شوک 300 ولت يعني هنگامي که آزمودني با مثبت به ديوار مي کوبيد، متوقف نشد يعني 100% شرکت کنندگان تا مرحله 300 ولت پيش رفتند.

 

2- از مرحله شوک 315 ولت تا 360 ولت فقط 8 نفر متوقف شدند، يعني 80% شرکت کنندگان تا 360 ولت پيش رفتند.

3- يک نفر در مرحله دادن شوک 375 ولت متوقف شد.

 

4- در مجموع 26 نفر از 40 نفر يعني 65% افراد تا آخرين مرحله (دادن شوک 450 ولت) کار را ادامه دادند.  

پيش بيني قبلي دانشجويان و روانپزشکان:

          کمتر از 1% تا آخرين مرحله شوک پيش مي روند.

 عوامل موثر بر اطاعت و فرمانبرداري:

          الف- وضعيت قرباني

           ب- حضور يا عدم حضور دستور دهنده در صحنه

           ج - اعتبار موسسه

           د- وجود سرمشق و الگو

 نظر برخي محققان:

      برخي محققان نتايج آزمايش ميلگرام را رد کردند و عوامل مهم ايجاد کننده اطاعت در آزمايش او را چنين برشمردند:

1- به دام انداختن آزمودني

2-محظور اخلاقي موقعيت

3-وجود ضربه گيرهاي مختلف

4- نظارت

5-تاثير قدرت و ايدئولوژي مسلط

 روشهاي جلب اطاعت:

• جاي پا باز کردن
• جبران خدمت
• ايجاد «احساس گناه» در خود
• به مرگ بگير تا به تب راضي شود